Πίσω από το πρόσφατο αποτυχημένο πραξικόπημα στη Βολιβία υπάρχει ένα νομικό-πολιτειακό επίδικο:
Το Σύνταγμα θέτει όρια σε ό,τι αφορά τη θητεία του Προέδρου, του επικεφαλής δηλαδή της εκτελεστικής εξουσίας της χώρας. Το ερώτημα είναι: υπάρχουν πράγματι όρια; Και ποια ακριβώς είναι αυτά; Μέχρι πόσες θητείες μπορεί κάποιος να διεκδικήσει να είναι Πρόεδρος;
Και ένα δεύτερο ερώτημα: Ποιος αποφασίζει για το προηγούμενο θέμα; Πώς και από ποιους ορίζονται οι ανώτατοι συνταγματικοί δικαστές, η δικαστική εξουσία της χώρας; Πόσο έγκυρες είναι οι αποφάσεις τους; Και ποιος τελικά είναι αυτός που κρίνει την εγκυρότητα αυτών των αποφάσεων;
Από το 2017 και εδώ η πολιτική σύγκρουση στη Βολιβία διεξάγεται κατά μεγάλο μέρος γύρω απ’ αυτά τα νομικά –εκ πρώτης όψεως– ζητήματα. Πράγμα που ισχύει κατεξοχήν για την πρόσφατη απόπειρα πραξικοπήματος, αφού σύμφωνα με τα λεγόμενα του επίδοξου πραξικοπηματία, πρώην αρχηγού του στρατού, στρατηγού Χουάν Χοσέ Σούνιγκα (Juan José Zúñiga), κύριος στόχος του ήταν η αποτροπή της κατ’ αυτόν παράνομης υποψηφιότητας του πρώην Προέδρου Έβο Μοράλες (Evo Morales) στις προεδρικές εκλογές που αναμένεται να γίνουν το 2025 (δεν έχει ακόμα οριστεί πότε ακριβώς).
Σημείο αντιλεγόμενο η υποψηφιότητα του Μοράλες
Το ότι η υποψηφιότητα του Μοράλες είναι παράνομη ο στρατηγός δεν το έβγαλε από το μυαλό του. Το στηρίζει σε απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου, που πριν μερικούς μήνες, τον Δεκέμβριο 2023, την έκρινε αντισυνταγματική. Ο Μοράλες είχε ανακοινώσει την υποψηφιότητά του τον Σεπτέμβριο 2023, ευρισκόμενος σε άγρια σύγκρουση με τον νυν Πρόεδρο, Λουίς Άρσε (Luis Arce). Kαι παρόλο που ο Άρσε δεν έχει ακόμα ανακοινώσει επίσημα τη δική του υποψηφιότητα, όλοι εκτιμούν ότι η αντιπαράθεση μεταξύ των δύο πρώην συντρόφων, και η συνακόλουθη διαίρεση του κόμματός τους, του Κινήματος προς τον Σοσιαλισμό (Movimiento al Socialismo, MAS), είναι αυτή που θα κρίνει το εκλογικό αποτέλεσμα, αλλά και το μέλλον του συνολικού εγχειρήματος της Αριστεράς στη Βολιβία.
Πρόκειται για μια πολύ παράδοξη κατάσταση. Όχι μόνο γιατί ο Λουίς Άρσε υπήρξε σημαίνων και ιδιαίτερα πετυχημένος Υπουργός Οικονομίας των προηγούμενων κυβερνήσεων Μοράλες, αλλά γιατί ήταν ο ίδιος ο Μοράλες που τον επέβαλε ως διάδοχό του και υποψήφιο του MAS για τις εκλογές του 2020 όταν το 2019 υποχρεώθηκε να παραιτηθεί από την Προεδρία μετά το εις βάρος του δεξιό πραξικόπημα. Και ήταν η μετριοπαθής φιγούρα του Άρσε που έπαιξε βασικό ρόλο ώστε να ξανακερδηθεί μεγάλο μέρος των βολιβιανών αστικών μεσοστρωμάτων που είχαν αρχίσει να δυσπιστούν προς το MAS.
Αυτή η εξήγηση που υιοθετώ εδώ βασίζεται εν πολλοίς στο ερμηνευτικό πλαίσιο που έχει αναπτύξει ο θεωρητικός της βολιβιανής Αριστεράς, για χρόνια Αντιπρόεδρος του Μοράλες, ο Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα (Álvaro García Linera), βλ. για παράδειγμα, εδώ και εδώ. Και ας σημειωθεί ότι ο Λινέρα έχει διαχωρίσει τη θέση του, τηρώντας μια ουδέτερη θέση στη διαμάχη του Μοράλες με τον Άρσε (βλ. συνέντευξη του Λινέρα στα ισπανικά).
Εν πάση περιπτώσει, υπό τη σκιά του διπλού αυτού δράματος, που συντίθεται από την ταυτόχρονη σύγκρουση της Κυβέρνησης του Λουίς Άρσε με τη νεοφιλελεύθερη δεξιά αντιπολίτευση από τη μια, και με τη μεγάλη κοινωνική βάση του MAS που συντάσσεται με τον Μοράλες από την άλλη, οι συνταγματικοί δικαστές αποφάσισαν ότι ο Μοράλες, που έχει ήδη διατελέσει Πρόεδρος επί τρεις συνεχόμενες θητείες (δύο, μετά την εφαρμογή του ισχύοντος Συντάγματος), δεν μπορεί να είναι υποψήφιος για μία ακόμα θητεία, και ας μην είναι αυτή σε συνέχεια των προηγούμενων.
Εναντίον της δικαστικής αυτής απόφασης, που απέκλειε τον Μοράλες από τις εκλογές, ξέσπασαν τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο 2024 πανεθνικές διαδηλώσεις που παρέλυσαν τη χώρα. Αυτό ανάγκασε τον Λουίς Άρσε να δεσμευτεί ότι θα προχωρήσει σύντομα σε επανεκλογή των μελών του Συνταγματικού Δικαστηρίου και των άλλων ανώτατων δικαστηρίων της χώρας, με καθολική ψηφοφορία, όπως προβλέπει το Σύνταγμα της Βολιβίας. Έτσι, χωρίς ακριβώς να αναιρεθεί επίσημα, ο εκλογικός αποκλεισμός του Μοράλες παρέμεινε σε ένα ιδιάζον καθεστώς εκκρεμούς ασάφειας. Αυτήν την εκκρεμότητα θέλησαν να ξεδιαλύνουν οι επίδοξοι πραξικοπηματίες, χωρίς βέβαια να το επιτύχουν.
Επειδή όμως όλα αυτά είναι αρκετά περίπλοκα, ας τα ξαναπάρουμε από την αρχή…
Τι προβλέπει το βολιβιανό σύνταγμα
Το άρθρο 168 του βολιβιανού Συντάγματος (αναθεώρηση 2009), προβλέπει τα εξής: «Η περίοδος της θητείας του Προέδρου ή του Αντιπροέδρου είναι πέντε χρόνια, και μπορεί να επανεκλεγεί μόνο για μία ακόμα συνεχόμενη θητεία».
Εννοείται ότι η παραπάνω μετάφραση είναι ανεπίσημη. Και επειδή η ερμηνεία εξαρτάται από τις αποχρώσεις της διατύπωσης, γι’ αυτό παραθέτω εδώ και το πρωτότυπο ισπανικό κείμενο και την επίσημη αγγλική μετάφραση ώστε να μπορεί ο αναγνώστης να κάνει μόνος του τη σύγκριση:
- Πρωτότυπο κείμενο στα Ισπανικά: «El periodo de mandato de la Presidenta o del Presidente y de la Vicepresidenta o del Vicepresidente del Estado es de cinco años, y pueden ser reelectas o reelectos por una sola vez de manera continua». [PDF]
- Επίσημη αγγλική μετάφραση: «The period of the mandate of the President or Vice President is five years, and they may be reelected once for a continuous term». [PDF]
Από τα παραπάνω γίνεται, νομίζω, σαφές ότι η συνταγματική διάταξη αποκλείει την εκλογή ενός Προέδρου ή Αντιπροέδρου για τρίτη συνεχόμενη θητεία. Μένει όμως ανοικτό το ερώτημα τι γίνεται με τις μη συνεχόμενες θητείες: Επιτρέπεται η επανεκλογή του Προέδρου ή του Αντιπροέδρου για περισσότερες από δύο θητείες αν αυτές δεν είναι συνεχόμενες;
Κατά τη δική μας γνώμη, ναι. Αυτό εννοεί ο συνταγματικός νομοθέτης.(*) Όμως οι δικαστές του Συνταγματικού Δικαστηρίου, που συνεδρίασε όπως είπαμε τον Δεκέμβριο 2023, έκριναν αλλιώς. Υιοθέτησαν τη «σκληρή» ερμηνεία, σύμφωνα με την οποία ο Πρόεδρος ή ο Αντιπρόεδρος μπορούν να επανεκλεγούν μία και μόνη φορά, και μάλιστα συνεχόμενη με την πρώτη· που σημαίνει ότι δεν μπορεί κάποιος να εκλεγεί ούτε για δεύτερη φορά, αν αυτή δεν είναι συνεχόμενη με την πρώτη.
Δύσκολα θα μπορούσε κανείς να πειστεί ότι οι δικαστές έκριναν απροκατάληπτα, χωρίς πολιτική υστεροβουλία. Η αλήθεια όμως είναι ότι μια ανάλογα προκατειλημμένη ερμηνεία, από την ανάποδη πλευρά, είχε κάνει το Συνταγματικό Δικαστήριο επί Έβο Μοράλες.
Δεν υπάρχουν «αναμάρτητοι»
Θυμίζουμε ότι προκειμένου να υπερβεί τον σκόπελο των δύο θητειών που είχε ήδη στο ενεργητικό του, ώστε να μπορέσει να διεκδικήσει τρίτη θητεία, ο Έβο Μοράλες είχε ζητήσει το 2016 την εκ νέου αναθεώρηση του Συντάγματος. Όμως η πρότασή του απορρίφθηκε στο Συνταγματικό Δημοψήφισμα του 2016.
Κατόπιν αυτού, τον Σεπτέμβριο 2017 το MAS προσέφυγε στο Συνταγματικό Δικαστήριο, ζητώντας την ακύρωση των προβλεπόμενων από το Σύνταγμα περιορισμών σε ό,τι αφορά τις θητείες του Προέδρου και του Αντιπροέδρου, με το επιχείρημα ότι η θέσπιση ορίων στερεί από τους υποψήφιους ένα ανθρώπινο δικαίωμά τους: το δικαίωμα να είναι Πρόεδροι ή Αντιπρόεδροι της χώρας τους! Επικαλέστηκε μάλιστα γι’ αυτό την «Αμερικανική Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων» (βλ. wikipedia και text).
Όσο αφελές και αν ήταν το επιχείρημα του MAS, ήταν αρκετό για να «πείσει» το τότε Συνταγματικό Δικαστήριο να ακυρώσει τους συνταγματικούς περιορισμούς, επιτρέποντας έτσι στον Μοράλες και τον Λινέρα να διεκδικήσουν την επανεκλογή τους για τέταρτη φορά, τρίτη μετά την εφαρμογή του Συντάγματος του 2009.(**)
Ήταν μια καταφανώς αντισυνταγματική, αλλά και τυχοδιωκτική επιλογή, το αποτέλεσμα της οποίας αποδείχθηκε καταστροφικό και για τον ίδιο τον Μοράλες, και για το MAS, και για τη Βολιβία. Το δίδυμο Μοράλες-Λινέρα κέρδισε τις εκλογές του 2019, είχε όμως ξοδέψει όλο το νομιμοποιητικό του κεφάλαιο, με συνέπεια το ξέσπασμα μεγάλων λαϊκών αντιδράσεων εναντίον του, οι οποίες έδωσαν με τη σειρά τους τη δυνατότητα στις δυνάμεις της ακροδεξιάς που καραδοκούσαν να προχωρήσουν στο πραξικόπημα του 2019. Και ήταν η σώφρων, επιτέλους, αντίδραση των Μοράλες-Λινέρα (αρχικά η παραίτησή τους, και στη συνέχεια η πολιτική επανάκαμψη του MAS υπό την ηγεσία του Λουίς Άρσε) που πέτυχε το λογικά ακατόρθωτο: την ανατροπή των τότε πραξικοπηματιών στις εκλογές του 2020.
Αναμένοντας την επανεκλογή του Συνταγματικού Δικαστηρίου
Ενώ η πολιτική κατάσταση γίνεται μέρα με τη μέρα όλο και πιο περίπλοκη, το ερμηνευτικό πρόβλημα αναμένεται να το λύσει το νέο Συνταγματικό Δικαστήριο, το οποίο, όπως είπαμε και παραπάνω, θα εκλεγεί με άμεση καθολική ψηφοφορία – αυτό προβλέπει το βολιβιανό Σύνταγμα, συνεπές στην αρχή της ριζικής διάκρισης των εξουσιών.
Προφανώς το πολιτικό δράμα θα ενταθεί. Σε κάθε περίπτωση όμως, ένα αξιοσημείωτο συμπέρασμα είναι ότι παρατηρούμε εδώ μια ιδιαίτερη διαπλοκή του πολιτικού με το θεσμικό επίπεδο. Στην κακή της εκδοχή η διαπλοκή αυτή σημαίνει ότι οι καθεστωτικές ολιγαρχίες χρησιμοποιούν τα νομικά μέσα για να ανατρέψουν την πολιτική ισχύ της λαϊκής πλειοψηφίας. Και αυτό είναι ένα παιχνίδι, που όπως είδαμε το παίζουν όλες οι πλευρές. Υπάρχει όμως και μια καλή εκδοχή, που είναι η εξής: εκεί που υπάρχουν πολιτικά αδιέξοδα, η διέξοδος δίδεται στο επίπεδο των θεσμών.
Αυτό συνέβη π.χ. τον Φεβρουάριο 2024, όταν η λαϊκή αντίδραση στη συγκεκριμένη δικαστική απόφαση που απέκλειε τον Μοράλες οδήγησε στην ενεργοποίηση της συνταγματικής πρόβλεψης για επανεκλογή της δικαστικής ηγεσίας της χώρας από τον ίδιο τον λαό. Και θα μπορούσαμε στο παράδειγμα αυτό να προσθέσουμε την πρόσφατη ιστορία της Χιλής και του Περού, όταν οι λαϊκές αντιδράσεις εξέβαλαν στην ανάγκη αλλαγής του Συντάγματός τους (για τη Χιλή βλ. εδώ και εδώ, και για το Περού βλ. εδώ). Εννοείται ότι τα παραπάνω δεν προδικάζουν τη θετική έκβαση των πραγμάτων. Είναι όμως ένα μάθημα που όσοι αγωνίζονται για τη Δημοκρατία οφείλουν να το γνωρίζουν.
(*) Οι νομικές ερμηνείες που περιέχονται στο άρθρο προέκυψαν μετά από συζήτηση με τον φίλο και διακεκριμένο νομικό Χρήστο Λυντέρη, τον οποίο ευχαριστώ για τη συμβολή του. Βλ. και Doyle, David. «Presidential Term Limits in Bolivia». Στο The Politics of Presidential Term Limits, των Baturo, Alexander, και Robert Elgie (επιμ.), Οξφόρδη: Oxford Academic, 2019, σελ. 535-554. [Retrieved: 28.06.2024, URL: https://academic.oup.com/book/35074/chapter-abstract/299063702].
(**) Για την ιστορία και μόνο αξίζει να αναφέρουμε ότι στο αγγλικό λήμμα της Wikipedia για τον Πρόεδρο της Βολιβίας αναφέρεται πως το βολιβιανό Σύνταγμα δεν προβλέπει κανέναν περιορισμό στις θητείες του Προέδρου: «Σύμφωνα με το βολιβιανό Σύνταγμα, ο Πρόεδρος εκλέγεται απευθείας από τον λαό για πενταετή θητεία, χωρίς να υπάρχει όριο στο πόσες θητείες μπορεί να υπηρετήσει» («According to the Bolivian Constitution, the president is elected by popular vote to a five-year term with no limit on the number of terms a president may serve»). Σχετική αναφορά υπάρχει και στην ιστοσελίδα της CIA, The World Factbook για την Βολιβία: «… In 2016, MORALES narrowly lost a referendum to approve a constitutional amendment that would have allowed him to compete in the 2019 presidential election. A subsequent Supreme Court ruling stating that term limits violate human rights provided the justification for MORALES to run despite the referendum, but rising violence, pressure from the military, and widespread allegations of electoral fraud ultimately forced him to flee the country. An interim government, led by President Jeanine AÑEZ Chávez, held new elections in 2020, and Luis Alberto ARCE Catacora was elected president.»
Βασίλης Ξυδιάς
28.06.2024 | ΦτΔ
