Πλαστές υπογραφές σε ελβετικές πρωτοβουλίες πολιτών_ δεδομένα και συνέπειες

Στις αρχές Σεπτεμβρίου τα Ελβετικά ΜΜΕ μετέδωσαν την είδηση ότι οι ομοσπονδιακές αρχές διερευνούν μηνυτήριες αναφορές που σχετίζονται με πιθανολογούμενα πλαστές υπογραφές πολιτών που κατατέθηκαν για την υποστήριξη συγκεκριμένων συνταγματικών πρωτοβουλιών. Οι καταγγελίες αυτές αφορούν σε εταιρείες που πωλούν υπηρεσίες συλλογής υπογραφών στις ομάδες πολιτών που έχουν καταθέσει πρωτοβουλίες στο αρμόδιο γραφείο του Ελβετικού Κοινοβουλίου. [1] Αυτά είναι τα δεδομένα προς στιγμήν:

• Σύμφωνα με το νόμο, μία ομάδα πολιτών έχει 18 μήνες περιθώριο από τη στιγμή της υποβολής της πρωτοβουλίας της, για να συγκεντρώσει 100 χιλιάδες έγκυρες υπογραφές Ελβετών πολιτών και να τις καταθέσει στο αρμόδιο ομοσπονδιακό γραφείο προς έλεγχο. Συνήθως, οι ομάδες καταθέτουν 10-20% περισσότερες υπογραφές για να είναι εντός ορίων όταν αφαιρεθούν οι διπλοϋπογραφές και οι άκυρες. Μόνο εφόσον επιβεβαιωθεί ότι όντως έχουν περισσότερες από 100 χιλ. έγκυρες υπογραφές προχωράει η διαδικασία εξέτασης της πρότασης μέχρι το δημοψήφισμα.
• Πρόσφατα, η πρωτοβουλία πολιτών “Service Citoyen” (που προτείνει την εισαγωγή κοινωνικής θητείας και για τα δύο φύλα ως ισοδύναμη της υποχρεωτικής στρατιωτικής) κατέθεσε μήνυση εξαιτίας του ασυνήθιστα υψηλού αριθμού άκυρων υπογραφών, τις οποίες είχε συλλέξει η εταιρεία Incop.
• Η Ομοσπονδιακή Καγκελαρία είχε υποβάλει μηνυτήρια αναφορά ήδη από το 2022 σχετιζόμενη με περίπου 12 πρωτοβουλίες πολιτών, για τις οποίες υπήρχαν υποψίες για πλαστές υπογραφές. Μεταξύ των άλλων αναφέρεται ότι είχε διαπιστωθεί η κατάθεση πανομοιότυπων σελίδων με υπογραφές πολιτών για διαφορετικές πρωτοβουλίες. Άλλες πρωτοβουλίες που ίσως να διερευνώνται είναι η “Σταματήστε το μπλακάουτ” (υπέρ της πυρηνικής ενέργειας), η απαγόρευση εισαγωγής κάποιων προϊόντων γούνας, η “Προστατεύοντας την ελβετική ουδετερότητα” (υπέρ της ενίσχυσης της ουδετερότητας χωρίς εξαιρέσεις) και άλλες. Δεν φαίνεται μέχρι στιγμής να προκύπτει κάποιο μοτίβο που να συνδέει συγκεκριμένη πολιτική τάση με το φαινόμενο. Οι καταγγελίες φαίνεται όμως ότι συνδέονται κυρίως με πλαστές υπογραφές από γαλλόφωνα καντόνια, χωρίς όμως να εξαιρούνται πλήρως και τα γερμανόφωνα.
• Σύμφωνα με νεότερη καταγγελία, κάποιες εταιρείες συγκέντρωναν υπογραφές για πρωτοβουλίες χωρίς προηγούμενη έγκριση των ομάδων πολιτών που είχαν δημιουργήσει τις πρωτοβουλίες. Αφού συγκέντρωναν ικανό αριθμό υπογραφών, επικοινωνούσαν κατόπιν με τις αντίστοιχες ομάδες πολιτών ζητώντας τους να τις αγοράσουν επ’ αμοιβή! Αν αποδειχθεί η καταγγελία, τότε πρόκειται για άμεση αλλοίωση του θεσμού, αφενός επειδή η προσέγγιση πολιτών και η αλληλεπίδραση/ενημέρωση τους γίνεται εκτός των πλαισίων/όρων που θέτει η ομάδα πολιτών, αφετέρου σε περίπτωση που δεν μπορεί ή δεν θέλει να αγοράσει τις υπογραφές από την εταιρεία, τότε έχουν παραπλανηθεί οι πολίτες που υπέγραψαν νομίζοντας ότι στηρίζουν την πρωτοβουλία της επιλογής τους, αλλά οι υπογραφές τους θα πεταχτούν στα σκουπίδια, τελικά.
• Το Γραφείο του Ομοσπονδιακού Εισαγγελέα της Ελβετίας (Office of the Attorney General of Switzerland – OAG) και η Ομοσπονδιακή Αστυνομία έχουν ξεκινήσει διερεύνηση των υποθέσεων, χωρίς να κατονομάσουν τις πρωτοβουλίες, τα πρόσωπα και τις εταιρείες που έχουν βρεθεί στο στόχαστρο των αρχών.
• Παρόμοιες υποθέσεις φαίνεται ότι είχαν απασχολήσει και τις τοπικές αρχές. Ο εκπρόσωπος του καντονιού Βω (Vaud) Vincent Duvoisin δήλωσε ότι από το 2019 διάφορες κοινότητες του καντονιού είχαν αναφέρει υποψίες εκλογικής απάτης με πλαστές υπογραφές, χωρίς περισσότερες πληροφορίες για το αν διερευνήθηκαν από το καντόνι και ποια συμπεράσματα βγήκαν.
• Το 2021 είχε συζητηθεί στο Κοινοβούλιο πρόταση για πλήρη απαγόρευση της προσφοράς επ’ αμοιβή υπηρεσιών συλλογής υπογραφών. Η πρόταση υποστηρίχθηκε μόνο από τους Πράσινους και τους Σοσιαλιστές και τελικά απορρίφθηκε πανηγυρικά με 123 ψήφους κατά έναντι 61 υπέρ. Η πρόταση πλήρους απαγόρευσης αυτής της πρακτικής επικοινωνείται ως ανάγκη να “μπουν όρια στη Δημοκρατία προς πώληση”.

Το σκάνδαλο αυτό προφανώς έχει κάποιες άμεσα πρακτικές συνέπειες ως προς την άσκηση πολιτικής, εννοώντας με αυτό πρώτα-πρώτα τους πολιτικούς στόχους των ομάδων που δομούν και καταθέτουν μια συνταγματική πρωτοβουλία αλλά δευτερευόντως, και τον ευρύτερο διάλογο και τη συναπόφαση με στόχο το “κοινό καλό” της κοινότητας. Η διερεύνηση αυτών των συνεπειών οδηγεί στα εξής πολιτικά συμπεράσματα και ερωτήματα:

• Μέχρι στιγμής το πρόβλημα εντοπίζεται στον υψηλό αριθμό άκυρων υπογραφών σε ορισμένες πρωτοβουλίες. Η ερμηνεία που δίνεται είναι ότι οφείλεται σε πιθανώς πλαστές υπογραφές. Δεν υπάρχουν ενδείξεις για πρωτοβουλίες που ξεπέρασαν το όριο των 100 χιλιάδων βασισμένες σε πλαστές υπογραφές. Το πολιτικό πρόβλημα που δημιουργείται εδώ αφορά την περίπτωση κάποιες πρωτοβουλίες να μην έπιασαν το όριο (επομένως, να μην τους δόθηκε η ευκαιρία να παρουσιαστούν στο εκλογικό σώμα) εξαιτίας αυτής της απάτης. Αυτό οδηγεί σε δύο προβληματισμούς.
• Ο πρώτος προβληματισμός αφορά στην επιλογή των ίδιων των ομάδων να βασιστούν σε ιδιωτικές εταιρείες. Η συλλογή υπογραφών από τους εθελοντές της ομάδας αφενός ισχυροποιεί την ανάπτυξη δικτύων σε όλη την επικράτεια, αφετέρου ισχυροποιεί τους δεσμούς με την κοινωνία καθώς ανοίγει άμεσους διαύλους επικοινωνίας, ενημέρωσης και διαλόγου με τους συμπολίτες. Στις σελίδες 23-26 του τ. Ιαν-Φεβρ 2017 του “ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ (εδώ σε μορφή pdf) στην περιγραφή μιας πραγματικής καμπάνιας πρωτοβουλίας πολιτών περιγράφεται με έμφαση η σημαντικότητα της προσφοράς των εθελοντών στην αλληλεπίδραση με τους πολίτες. Η ανάθεση μέρους του έργου αυτού σε εταιρείες, εκτός από το πρόβλημα της απάτης, εκθέτει την ομάδα και στον κίνδυνο της μειωμένης επικοινωνίας με το εκλογικό σώμα.
• Ο δεύτερος προβληματισμός αφορά το εύλογο συμπέρασμα ότι μια ομάδα που καταφεύγει σε εταιρεία συλλογής υπογραφών πιθανότατα έχει ήδη αδύναμο ίχνος μέσα στην κοινωνία. Ακόμη κι αν συγκέντρωνε 100 χιλ. υπογραφές πιθανότατα η πρωτοβουλία να καταψηφίζονταν στην κάλπη, επομένως τελικά το κόστος για τον μέσο πολίτη είναι μικρό καθώς πρακτικά δεν στερείται πολιτικών επιλογών. Ο αντίλογος εδώ είναι ότι αφενός υποβαθμίζονται οι έστω ελάχιστες πιθανότητες υπερψήφισης κάποιας τέτοιας πρωτοβουλίας, αφετέρου αγνοεί το δεδομένο ότι πολλές πρωτοβουλίες στοχεύουν πρωτίστως στην εισαγωγή των ιδεών τους στο δημόσιο πολιτικό διάλογο ακόμη κι όταν οι πιθανότητες επιτυχίας είναι μηδενικές. Η απάτη αυτή στερεί τη δυνατότητα σε μειοψηφικές ή ακόμη και αντιδημοφιλείς ιδέες να συζητηθούν δημόσια και αυτό φτωχαίνει τον πολιτικό διάλογο.
• Αντιθέτως, όπως είπαμε πιο πάνω, μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι κάποιες πρωτοβουλίες έφτασαν στην κάλπη στηριγμένες σε πλαστές υπογραφές. Βέβαια μια τέτοια διερεύνηση (που ευελπιστώ ότι έχει ξεκινήσει ήδη) απαιτεί πιο εξελιγμένα εργαλεία, τεχνολογικά και στατιστικά ή συνεργασία με πληροφοριοδότες από μέσα από τις εταιρείες. Θα χρειαστεί χρόνος μέχρις ότου καταλήξουν οι ερευνητές σε τεκμηριωμένα συμπεράσματα που θα δικαιώσουν (ή όχι) τον εκπρόσωπο της Ομοσπ. Καγκελαρίας Urs Bruderer, ο οποίος δήλωσε ότι μέχρι στιγμής φαίνεται πως το σύστημα έκανε τη δουλειά του και οι πλαστές υπογραφές εντοπίστηκαν και ακυρώθηκαν. Χωρίς τεκμηριωμένη διερεύνηση κάποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι δίπλα στην απάτη που εντοπίστηκε ίσως υπάρχουν άλλες πρωτοβουλίες όπου οι πλαστές υπογραφές απλώς διέλαθαν της προσοχής και οι πρωτοβουλίες προχώρησαν σε δημοψήφισμα!
• Αυτό μας οδηγεί στο σημαντικότερο ίσως πολιτικό ερώτημα, δηλαδή εάν η απάτη αυτή αλλοίωσε την πολιτική κρίση των Ελβετών πολιτών, δηλαδή αν οδήγησε σε αποφάσεις ενάντια στη βούληση τους. Μέχρι στιγμής δεν προκύπτει κάτι τέτοιο πέρα από τις έμμεσες συνέπειες που συζητήθηκαν στις 3 πρώτες παραγράφους και που αφορούν κυρίως τον πολιτικό διάλογο (με έναν αστερίσκο, εδώ). Ακόμη κι αν αποδειχτεί στην πορεία (όπως δεν θεωρώ απίθανο να συμβεί) ότι κάποιες πρωτοβουλίες έπιασαν το όριο των 100 χιλιάδων υπογραφών εξαιτίας κάποιων πλαστών, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τελικός και μόνος κριτής κάθε πρωτοβουλίας είναι ο Ελβετός πολίτης που πηγαίνει στην κάλπη! Ακόμη κι αν κάποια πρωτοβουλία εκβιάσει με πλαστό τρόπο την παρουσία της στην κάλπη, εάν αφορά τη μειοψηφία των πολιτών όπως είναι το πιθανότερο, τότε θα καταψηφιστεί. Στην απίθανη περίπτωση που όντως απαντά σε κάποιο αίτημα/ανάγκη της πλειοψηφίας και υπερψηφιστεί, τότε μάλλον ως ευτυχή συγκυρία θα πρέπει να αντιμετωπιστεί – η βούληση των πολιτών δεν αλλοιώνεται, καθώς διαλέγονται, αποφασίζουν και ψηφίζουν άμεσα. Προσωπικά πάντως, θεωρώ το τελευταίο ως ένα απίθανο, υποθετικό σενάριο με ελαχιστότατες πιθανότητες να ισχύει στην πράξη.
• Σε συνέχεια του παραπάνω, ο αστερίσκος αφορά τη διερεύνηση της καταγγελίας για συλλογή υπογραφών από εταιρείες ερήμην της ομάδας πολιτών που κατέθεσε την πρωτοβουλία. Αν ισχύει, τότε επί της ουσίας, η ιδιωτική εταιρεία λειτουργεί ανταγωνιστικά προς την ομάδα των πολιτών και όχι για λογαριασμό της. Αν αποδειχτεί, τότε αφενός έχουμε ξεκάθαρη περίπτωση παραπλάνησης των πολιτών που υπογράφουν, αφετέρου δημιουργούνται κι άλλα ερωτήματα. Για παράδειγμα, θα μπορούσε μια εταιρεία να βάλει σε άτυπη δημοπρασία τις υπογραφές που μάζεψε μεταξύ της ομάδας της πρωτοβουλίας και των αντιπάλων της; Ή, ακόμη χειρότερα, να λειτουργεί εξαρχής ως πράκτορας συμφερόντων ενάντιων σε κάποια πρωτοβουλία με σκοπό να συγκεντρώσει και καταστρέψει σημαντικό αριθμό υπογραφών πολιτών οι οποίοι έμεναν με την εντύπωση ότι είχαν στηρίξει τη συγκεκριμένη πρωτοβουλία; Η ποιοτική διαφορά τέτοιων πρακτικών είναι τεράστια σε σύγκριση με αυτά που συζητήθηκαν πιο πάνω και οι επιπτώσεις στο πολιτικό σκηνικό τεράστιες – εάν ισχύουν τότε μιλάμε για φαλκίδευση του άμεσου χαρακτήρα της Ελβετικής Δημοκρατίας. Οι Ομοσπονδιακές αρχές πρέπει να αποσαφηνίσουν τι ισχύει, γρήγορα και χωρίς ασάφειες.

Δύο θεωρητικά ερωτήματα

Εκτός όμως από την διερεύνηση των πρακτικών συνεπειών του φαινομένου αυτού, γεννιούνται και δύο θεωρητικά ερωτήματα γύρω από αυτό που ονομάζουμε “ποιότητα της Δημοκρατίας”:

• το πρώτο ερώτημα αφορά τη δαπάνη χρόνου και ενέργειας που απαιτεί από τους πολίτες η συζήτηση και δημόσια διαβούλευση ζητημάτων που εισήλθαν στο δημόσιο διάλογο χρησιμοποιώντας πλαστές υπογραφές (μέχρι στιγμής δεν έχει αποδειχθεί κάτι τέτοιο). Μπορεί κάτι τέτοιο να αυξήσει την “κόπωση” των πολιτών; [2] Προσωπικά θεωρώ ότι η διαβούλευση γύρω από το κάθε θέμα μόνο θετικά μπορεί να επιδράσει στην πολιτική ωρίμανση των πολιτών και την καλύτερη κατανόηση του πολιτικού συστήματος, υπό την αίρεση ότι μιλάμε για ένα φαινόμενο αποσπασματικό που αφορά ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Στην εξαιρετικά απίθανη περίπτωση να έχουμε συστηματικά επαναλαμβανόμενη εμφάνιση στην κάλπη ενός συγκεκριμένου πολιτικού θέματος πάντα με πλαστές υπογραφές, τότε φαντάζομαι ότι κάποια κόπωση και εκνευρισμός όντως θα προκληθεί στους πολίτες. Κάτι τέτοιο όμως το θεωρώ ρεαλιστικά αδύνατο να συμβεί για πρακτικούς (χρηματοδότηση) και διοικητικούς λόγους (διερεύνηση επαναλαμβανόμενου μοτίβου).
• το δεύτερο ερώτημα είναι ευρύτερο και συνδέεται με προβληματισμούς γύρω από τον μεταβαλλόμενο τρόπο άσκησης των δημοκρατικών θεσμών, δηλαδή κατά πόσον η μεταβολή εκφράζει βαθύτερες αλλαγές στην πρόσληψη των θεσμών αυτών από το εκλογικό σώμα και στις ευθύνες που οι πολίτες θεωρούν ότι έχουν για τη σωστή λειτουργία των θεσμών. Πολλοί από εμάς πιστεύουμε ότι η δύναμη και η θετική επίδραση των δημοκρατικών θεσμών όπου οι πολίτες αποφασίζουν άμεσα σε μεγάλο βαθμό συνδέεται και προέρχεται από την αμεσότητα της επαφής με τον συμπολίτη σε μία δυναμική διαπροσωπική σχέση μέσα από την οποία ενισχύονται οι δεσμοί αλληλεγγύης και αλληλοκατανόησης εντός της κοινότητας. Η μετατόπιση της ευθύνης συλλογής υπογραφών από τους εθελοντές μιας ομάδας στους υπαλλήλους μιας εταιρείας πιθανόν να εκφράζει ουσιαστικές αλλαγές στο χαρακτήρα και στις δυναμικές των θεσμών αυτών που αξίζουν να διερευνηθούν συστηματικά. Είναι, άραγε, ένδειξη ότι μειώνεται η σημασία της άμεσης διαπροσωπικής επαφής; Μήπως τα τεχνολογικά μέσα (πρωτίστως το διαδίκτυο) έχουν όντως δημιουργήσει μία “ψηφιακή Αγορά” με μεγαλύτερη διεισδυτικότητα στους πολίτες από την φυσική επαφή στην πραγματική Αγορά; Έχει μεταφερθεί εκεί η πολιτική διαβούλευση, καθιστώντας πάρεργο τη φυσική συλλογή υπογραφών; Ή μήπως οι ομάδες πολιτών απευθύνονται σε εταιρείες συλλογής υπογραφών όχι από επιλογή αλλά από ανάγκη που ξεκινά απ’ τη μειωμένη διάθεση των πολιτών να αφιερώσουν εθελοντικά χρόνο και κόπο για την υποστήριξη μιας πολιτικής πρότασης; Αν ναι, ποιες είναι οι αιτίες για αυτή τη μειωμένη συμμετοχή; Συνδέονται με αλλαγές στον τρόπο ζωής, με οικονομικούς λόγους ή με ευρύτερες κοινωνικές και δημογραφικές αλλαγές;

Υπάρχουν λύσεις;

Τα θεωρητικά ερωτήματα είναι πολύ περισσότερα από τις απαντήσεις που μπορούν να δοθούν αυτή τη στιγμή και είμαι βέβαιος ότι θα γεννηθούν ακόμη περισσότερα κατά τη συστηματική διερεύνηση των πιθανών ποιοτικών αλλαγών στον τρόπο άσκησης της Δημοκρατίας στην Ελβετία, ειδικά σε ότι πιθανώς αφορά την πολιτική διαβούλευση από απόσταση ή σε εικονικό χώρο, φαινόμενα που ανήκουν στη λεγόμενη “Ψηφιακή Δημοκρατία”. Παρομοίως, κάποιες από τις λύσεις που προτάθηκαν έχουν να κάνουν με την ηλεκτρονική άσκηση του δικαιώματος υπογραφής, εναλλακτικά ή παράλληλα με τις προτάσεις για πλήρη απαγόρευση της συλλογής υπογραφών από εμπορικές εταιρείες.

Στο τεύχος Νοεμβ. 2015 του “ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ (εδώ σε μορφή pdf) είχαν παρουσιαστεί πλήθος από παραδείγματα εφαρμογής σύγχρονων τεχνολογιών στον πολιτικό διάλογο και στη διαδικασία ψηφοφορίας, άλλα επιτυχημένα και άλλα όχι, ενώ είχαν διατυπωθεί και διάφορες ενστάσεις και φόβοι για τον κίνδυνο “να διολισθήσουμε σε “fast-food democracy”” (σελ. 4). Όπως εύστοχα επισημαίνει ο Δ. Αλεξόπουλος (σελ. 17) “... τις αποφάσεις τις παίρνει ο δήμος. Προσοχή! Ο δήμος! Όχι οι πολίτες έτσι γενικώς και αορίστως. Ο δήμος δεν ήταν ένα άθυρμα ατόμων αλλά ένα σύνολο πολιτών που συνυπάρχουν την ίδια ώρα στον ίδιο χώρο. Όπου ο καθένας ακούει τον άλλο, τον τυχαίο άλλο, καθώς στέκονται ο ένας δίπλα στον άλλο. “Τις αγορεύειν βούλεται;” Χωρίς αυτή τη φράση η δημοκρατία δεν υπάρχει.” Καλό θα ήταν να το έχουμε αυτό κατά νου, πάντα!

Το ζήτημα είναι ακόμη υπό διερεύνηση και υπάρχουν πτυχές του (π.χ. η συλλογή υπογραφών ερήμην της ομάδας πρωτοβουλίας) που πρέπει οπωσδήποτε να αποσαφηνιστούν. Οι λύσεις πρέπει να ανταποκρίνονται στις πραγματικές ανάγκες και τα προβλήματα του τρόπου λειτουργίας των θεσμών αλλά και να προστατευτούν οι πολίτες από φαλκίδευση της βούλησης τους. Θεωρώ ότι οι οριζόντιες “δραστικές λύσεις”, χωρίς σαφή κατανόηση των αναγκών, μπορεί να οδηγήσουν σε μεγαλύτερη υποβάθμιση της ποιότητας της Δημοκρατίας. Επιφυλάσσομαι λοιπόν να επανέλθω στο ζητούμενο των λύσεων μόλις θα γίνουν γνωστές περισσότερες λεπτομέρειες για την έκταση και τη φύση του προβλήματος και ποιες είναι ρεαλιστικά οι πιθανότερες παρενέργειες του.

Σημειώσεις

[1] Μία είδηση, η οποία δεν συνδέεται άμεσα με το παραπάνω πρόβλημα αλλά εντείνει τους προβληματισμούς γύρω από τις διαδικασίες που ακολουθούνται, έγινε γνωστή στις 9 Σεπτεμβρίου. Το Δημαρχείο της Βέρνης ανακοίνωσε ότι χάθηκε δέμα, πιθανότατα με χιλιάδες υπογραφές πολιτών υπέρ συγκεκριμένης πρωτοβουλίας που αφορά κάποιο δημοτικό ζήτημα. Το δέμα αν και παραδόθηκε στο Δημαρχείο όπως έπρεπε, δεν έφτασε ποτέ στο γραφείο επιβεβαίωσης υπογραφών. Το ενδεχόμενο εγκληματικής ενέργειας βρίσκεται μεταξύ των σεναρίων που διερευνώνται, ενώ μέχρι στιγμής δεν είναι ξεκάθαρο τι θα γίνει με τη συγκεκριμένη πρωτοβουλία, καθώς η νομική υπηρεσία του δήμου διερευνά το νομικό πλαίσιο.

[2] Η λεγόμενη “κόπωση των πολιτών” υποτίθεται ότι περιγράφει ένα αρνητικό αίσθημα “βάρους” που προκαλούν στον μέσο πολίτη η πληθώρα ζητημάτων προς διαβούλευση και απόφαση, ειδικά όταν κάποια από αυτά θεωρούνται λιγότερο συναφή, σοβαρά ή επείγοντα από άλλα. Το σταθερά υψηλότατο επίπεδο ικανοποίησης των πολιτών από τη Δημοκρατία τους (συχνά με τεράστια απόσταση από “μεγάλες” χώρες της Ευρώπης) δείχνει ότι δεν τίθεται ζήτημα “κόπωσης”. Μάλλον πρόκειται για επιπόλαιη παρερμηνεία του φαινομένου κάποια δημοψηφισματικά θέματα να συγκεντρώνουν μικρή προσέλευση ψηφοφόρων – στην περίπτωση αυτή παρερμηνεύεται η ωριμότητα και εμπειρία των πολιτών να επικεντρώνουν την προσοχή τους μόνο σε ζητήματα που τους αφορούν και αισθάνονται ότι έχουν επαρκή κατανόηση του για να εκφράσουν συγκροτημένη άποψη και να μην ψηφίζουν στα υπόλοιπα. Αυτό δεν είναι ένδειξη “κόπωσης” αλλά υγιούς πολιτικής αντίληψης. Επί της ουσίας, είμαι βέβαιος ότι κανένας δεν κουράζεται να ψηφίζει για θέματα που αφορούν τη ζωή του και τη ζωή των παιδιών και, γενικότερα, των συμπατριωτών του.